Winnaars Heinekenprijzen 2022 bekend

Over het onderzoek

Nobre onderzoekt hoe onze hersenen signalen uit de omgeving en ons geheugen combineren om ervaringen te vormen en waarneming, aandacht, taal en gedrag te sturen. Ze richt zich onder andere op de vraag hoe ons brein de aandacht kan focussen op de meest relevante signalen uit de omgeving en de relevante items in ons kortetermijngeheugen. Ze zegt hierover zelf: “In de kern is selectieve aandacht het prioriteren en selecteren van relevante informatie door ons brein om te anticiperen en ons gedrag aan te passen. Op ieder moment is er een gigantisch aantal signalen beschikbaar, afkomstig van externe stimuli uit de omgeving en interne stimuli als herinneringen. Deze signalen concurreren continu met elkaar om verwerkt te worden in de hersenen. Het uitzoeken en samenvoegen van de meest relevante signalen te midden van alle afleiding is essentieel voor het opbouwen van een samenhangende zintuiglijke waarneming, het begrijpen en produceren van taal, en het volbrengen van alledaagse taken zoals koken of autorijden.”

Nobre’s onderzoeksgroep speelde een grote rol in het ontwikkelen van de kennis over hoe het netwerk voor controle van aandacht in het brein eruit ziet en functioneert. Zo ontdekte ze onder andere dat het brein in staat is om voorspellingen te doen over de timing van relevante gebeurtenissen, en dat deze voorspellingen bepalen waar we onze aandacht op richten en zo onze waarneming beïnvloeden. Recentelijk ontwikkelde Nobre nieuwe methoden om te onderzoeken hoe langetermijnherinneringen onze waarneming beïnvloeden. De kennis die Nobre opdoet over het brein gebruikt ze ook om te onderzoeken wat er misgaat bij neurodegeneratieve aandoeningen. Deze kennis over hoe het brein informatie verwerkt en een mentale ervaring creëert, is van groot belang voor bijvoorbeeld het onderwijs.

Jury roemt pioniersrol in cognitiewetenschap

De jury, met voorzitter Roshan Cools, hoogleraar cognitieve neuropsychiatrie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en het Donders Institute for Brain, Cognition and Behaviour, is onder de indruk van niet alleen de diepgang, maar ook de breedte van het onderzoek van Nobre, en de impact ervan. Ze noemt haar een baanbrekend en vooraanstaand onderzoeker, die de overgang van cognitieve psychologie naar cognitieve neurowetenschap heeft helpen pionieren. Nobre behoort hierbij tot de eersten die diverse revolutionaire technieken gebruikten om het brein in beeld te brengen. Zo maakte ze vroeg in haar carrière gebruik van het meten van hersenactiviteit via de elektrodes in het brein van epilepsiepatiënten, die deze elektroden geïmplanteerd hadden gekregen. Hiermee ontdekte ze nieuwe gebieden in de hersenen die een rol spelen in het verwerken van woorden. Dit was een grote doorbraak in het begrip van het taalnetwerk in het menselijke brein. Ook erkent de jury haar inzet voor het bevorderen van diversiteit en inclusie, voor haar uitzonderlijke mentor- en leiderschapskwaliteiten en noemt ze haar een rolmodel voor vrouwelijke wetenschappers.

Over Kia Nobre

Kia Nobre (Rio de Janeiro, 1963) groeide op in Rio de Janeiro en studeerde neurowetenschappen aan Williams College in Williamstown. In 1993 promoveerde ze in de neurowetenschappen aan de Yale-universiteit. Na een postdoc aan Yale en een functie als onderzoeker aan Harvard Medical School, vertrok ze in 1994 naar het Verenigd Koninkrijk. Zij werd lid van de faculteit experimentele psychologie en een tutorial fellow aan de Universiteit van Oxford, en werd in 2006 benoemd tot hoogleraar in de cognitieve neurowetenschappen. Sinds 2010 is ze directeur van het Oxford Centre for Human Brain Activity. En in 2014 is ze aangesteld als eerste voorzitter van de translationele cognitieve neurowetenschappen. Nobre is lid van de British Academy, de Academia Europaea en de National Academy of Sciences in de Verenigde Staten. Naast de C.L. de Carvalho-Heinekenprijs voor Cognitieve Wetenschappen ontving ze onder meer de Broadbent Prize, de MRC Suffrage Science Award, de Broadbent Prize, en de APS Mentor Award.

Over het onderzoek

Folke heeft het fundament gelegd voor de theorie die de veerkracht van sociale en ecologische systemen beschrijft. Veerkracht wordt gezien als de mate waarin ecosystemen kunnen herstellen na verstoring. Veerkracht bepaalt dus de capaciteit om te leven met veranderende omstandigheden, en om te gaan met voorspelbare en onvoorspelbare gebeurtenissen, zoals steeds vaker voorkomende extreme weersomstandigheden. Het verlies aan soorten organismen door de wijze waarop mensen met de natuur omgaan, vermindert de veerkracht van het gehele aardse ecosystemen en daarmee de eigen bestaanszekerheid. Al aan het begin van zijn carrière realiseerde Folke zich dat je dit probleem niet kunt oplossen door de mens te beschouwen als externe factor die ecosystemen beïnvloedt, zoals destijds gangbaar was. Mensen zijn onderdeel van de ecosystemen die ze veranderen. Door het concept van veerkracht te koppelen aan deze zogeheten sociaal-ecologische systemen, maakt Folke duidelijk dat de wereld alleen maar verbeterd kan worden door bij onszelf te beginnen.

Folke onderzoekt hoe die veerkracht vergroot kan worden door een brug te slaan tussen wetenschap en beleid. Zo zoekt hij met de verschillende overheden en bedrijven naar duurzame oplossingen. Folke zegt hierover zelf: “We kijken bijvoorbeeld naar gemeentes die een succesvolle transformatie naar duurzaam natuurbeheer hebben doorgemaakt. Die kennis kan weer worden gebruikt om andere gemeentes, provincies en landen te helpen.”

Jury roemt Folke’s visionaire blik op duurzaamheidswetenschap

Folke heeft een cruciale rol gespeeld in een discipline-overschrijdende benadering om duurzamer om te gaan met de hulpbronnen van de aarde. De jury, met voorzitter Wim van der Putten, afdelingshoofd terrestrische ecologie NIOO-KNAW en special professor functionele biodiversiteit bij WUR, onderstreept dat dankzij Folke’s visie het denken over de duurzaamheidsuitdaging is veranderd: het leven op de planeet aarde is niet onbeperkt. Daarbij heeft Folke aan de basis gestaan van invloedrijke termen zoals de ecologische voetafdruk en planetaire grenzen. Bovendien heeft hij wetenschap en beleid samengebracht en zorgt hij voor onderlinge kennisdeling en begrip. Door onder andere de oprichting van het Stockholm Resilience Center kunnen wetenschappers uit zeer verschillende disciplines samenwerken om op wereldwijd niveau duurzaamheidsproblemen op te lossen. 

Over Carl Folke

Carl Folke (Stockholm, 1955) studeerde bedrijfseconomie en biologie en promoveerde in 1990 in de ecologische economie aan de Stockholm Universiteit. In 1991 werd hij adjunct-directeur van het Beijer-instituut van ecologische economie, onderdeel van de Koninklijke Zweedse Academie voor de Wetenschappen, eveneens in Stockholm. Sinds 1997 is hij hoogleraar Natural Resource Management aan de Stockholm Universiteit. In 2007 richtte hij samen met Johan Rockström het Stockholm Resilience Centre op, waar hij sindsdien wetenschappelijk directeur is. Sinds 2007 is hij ook directeur van het Beijer-instituut. Naast de Dr. A.H. Heinekenprijs voor de Milieuwetenschappen ontving hij onder andere de Sustainability Science Award of the Ecological Society of America, de Planet and Humanity Medal of the International Geographical Union en de Oceanographic Institute of Monaco’s Grand Medal Albert I in Science.

Over het onderzoek

Amrith onderzoekt de geschiedenis van Zuid- en Zuidoost-Azië. Hij is geïnteresseerd in de transnationale verbindingen tussen deze twee regio’s en richt zich met name op de negentiende en twintigste eeuw. Hij bestudeerde onder andere de grootschalige migratie rond de Golf van Bengalen, en de circulatie van culturele, religieuze en politieke ideeën die hieruit volgde. Ook richt hij zich op de geschiedenis van het milieu in deze regio, en de relatie tussen klimaat en watercycli rond de Indische oceaan. Zo schreef hij recent het boek Unruly Waters, waarin hij uiteenzet waarom de moessons en rivieren zo’n belangrijke rol spelen in de geschiedenis van Zuid- en Zuidoost-Azië. De  rode draad in zijn werk is de doorwerking van imperialisme en kolonialisme in de ongelijkheid tussen en binnen landen. Daarbij maakt hij de koppeling met milieu: Amrith onderzoekt wat klimaatverandering voor gevolgen heeft voor sociaal-economische thema’s zoals migratie en ongelijkheid. Hij zegt hierover zelf: “Onze huidige milieucrisis kan het best begrepen worden in relatie tot een geschiedenis van toenemende ongelijkheid, zowel tussen als binnen landen. We kunnen ons beter wapenen om de uitdagingen waar we allemaal voor staan te begrijpen, als we luisteren naar en leren van een zo breed mogelijk scala aan stemmen, met inbegrip van de stemmen die gemarginaliseerd zijn of tot zwijgen zijn gebracht.”

Jury roemt Amriths nieuwe perspectief op milieugeschiedenis

“Unruly Waters is een bijzondere verbreding van de geschiedenis van het Indiase subcontinent, vanuit een heel nieuw perspectief,” aldus de jury, met voorzitter Judith Pollmann, historicus en hoogleraar vroegmoderne Nederlandse geschiedenis. Amrith combineert politieke, sociale en culturele inzichten, micro- en macroperspectieven. Daarbij combineert hij bestuurlijke en populaire bronnen, zoals film en drama. Bovendien verbindt hij zijn onderzoek aan het perspectief van het individu en de manier waarop het leven wordt beïnvloed door het klimaat. Zo legt hij een verband tussen koloniale uitbuiting en klimaatverandering in India. Deze nieuwe benadering van vraagstukken zoals ecologie, migratie, politiek, gezondheid en klimaat, maakt Amrith tot een leider op het gebied van milieugeschiedenis.

Over Sunil Amrith

Sunil Amrith (Kenia, 1979) groeide op in Singapore en vertrok hierna naar het Verenigd Koninkrijk voor een studie geschiedenis aan de Universiteit van Cambridge. Hij promoveerde in 2005 in de geschiedenis aan diezelfde universiteit. Na kort als onderzoeker aan Trinity College in Cambridge te hebben gewerkt, werd hij benoemd tot docent aan Birbeck College, onderdeel van de Universiteit van Londen. In 2015 werd hij benoemd tot Mehra Family Professor of South Asian History aan de Harvard-universiteit. Sinds 2020 is hij Renu and Anand Dhawan Professor of History aan de Yale-universiteit. Naast de Dr. A.H. Heinekenprijs voor de Historische Wetenschap ontving hij onder meer de John F. Richards Prize, de Infosys Prize in Humanities en het MacArthur Fellowship.

Over het onderzoek

Dixit onderzoekt hoe lichaamscellen doodgaan, en hoe ons lichaam het proces van apoptose reguleert. Elke seconde vervangt je lichaam zo’n miljoen cellen omdat ze oud, beschadigd of gemuteerd zijn. De biomedicus zegt hierover zelf: “We leven doordat we voortdurend doodgaan”. Dixit ontdekte welke enzymen bij apoptose betrokken zijn, en hoe ze elkaar in een kettingreactie activeren. Deze kennis kon onder andere gebruikt worden voor immuuntherapie in kankerpatiënten, waarbij immuuncellen deze kettingreactie in gang zetten en zo kankercellen doden.

Naast deze ‘stille’ vorm van celdood is er ook nog een ‘luide’ celdood: necrose. Die treedt op bij bijvoorbeeld een snee, brandwond of infectie. Stervende cellen waarschuwen hierbij immuuncellen om het gevaar op te komen ruimen: ze brengen een ontstekingsreactie op gang (ontstekingssignalering). Dixit ontdekte dat cellen verschillende sensoren hebben voor specifieke vormen van gevaar, maar dat deze vervolgens op dezelfde manier het ontstekingsproces op gang brengen. De vondst van een van deze zogenoemde receptoren: NLRP3, is van belang voor het behandelen van ontstekingen die niet worden veroorzaakt door ziektekiemen (bacteriën, virussen of schimmels) en die kunnen leiden tot degeneratieve ziekten als artritis en Alzheimer. Dixits onderzoeksgroep ontdekte medicijnen die specifiek op de receptor NLRP3 inwerken. Hierdoor wordt het mogelijk om in de toekomst steriele infecties te behandelen, zonder de weerstand tegen ziektekiemen te verminderen.

Jury roemt significante bijdrage klinische behandelingen

Dixits vroege bevindingen die het fundamentele mechanisme van apoptose blootleggen, vormen de basis van geavanceerde therapieën die nu in klinieken worden gebruikt. De jury, met voorzitter René Medema, directeur wetenschapsbeleid van het Nederlands Kanker Instituut, zegt ervan overtuigd te zijn dat ook zijn toekomstige onderzoek een vergelijkbare impact zal hebben op de behandeling van talrijke ziekten, waaronder kanker, auto-immuunziekten en infecties. Naast deze belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen als ‘leider in apoptose-onderzoek’, noemt de jury Dixit een zeer toegewijde mentor voor postdocs en zijn studenten. De jury kent de prijs bovendien aan Dixit toe vanwege zijn drive om kennis over het immuunsysteem onder een breed publiek te verspreiden. Ook het feit dat hij actief het wetenschapsonderwijs in lage- en middeninkomenslanden bevordert, heeft de jury meegenomen in haar beslissing.

Over Vishva Dixit

Vishva Dixit (Kisii, Kenia, 1956) studeerde geneeskunde aan de Universiteit van Nairobi in Kenia. In 1981 vertrok hij naar de Verenigde Staten voor een medisch residentie-trainingsprogramma aan de Washington University in St. Louis. Vanaf 1986 was hij verbonden aan de pathologie-afdeling van de University of Michigan, waar hij in 1995 benoemd werd tot hoogleraar. Vanaf 1997 bekleedde hij verschillende functies bij het biotechbedrijf Genentech, en sinds 2005 is hij hier vicepresident van de afdeling Early Discovery Research. Tussen 1999 en 2008 was hij tevens hoogleraar farmaceutische chemie aan de University of California. Dixit heeft meer dan vijftig patenten op zijn naam staan. Naast de Dr. A.H. Heinekenprijs voor de Geneeskunde ontving hij onder meer de Vilcek Prize, de Gutenberg Research Award en de Dawson Prize in Genetics.
 

Over het onderzoek

Onze cellen communiceren met elkaar via moleculen op het celoppervlak. Suikermoleculen, ook wel glycanen genoemd, spelen daarbij een belangrijke rol. Bertozzi ontwikkelt chemische methoden om het celoppervlak te bestuderen en te beïnvloeden. Immuuncellen kunnen bijvoorbeeld aan deze suikers zien of een cel gezond of ziek is. Haar onderzoek toont onder meer aan dat kankercellen immuuncellen om de tuin leiden door een specifiek suikermolecuul te presenteren op het celoppervlak. Met technieken uit haar lab kun je deze suikermoleculen ‘wegmaaien’, waardoor immuuncellen de kankercellen wél als gevaarlijk herkennen en aanvallen. Dit is een belangrijke doorbraak in de behandeling van kanker door middel van immuuntherapie, die momenteel in patiënten wordt getest.

Recente ontwikkeling

Onlangs ontdekte Bertozzi’s groep een nieuwe strategie om schadelijke extracellulaire moleculen aan te vallen die ziektes veroorzaken. Conventionele medicijnen hiervoor bestaan vaak uit monoklonale antistoffen, die schadelijke moleculen blokkeren door zich eraan te binden. Maar bij sommige schadelijke moleculen werkt dit niet. Daarom ontwikkelden Bertozzi en collega’s een manier om deze moleculen niet slechts te blokkeren, maar te zorgen dat ze in een cel worden opgenomen en daar volledig worden afgebroken.

Jury roemt Bertozzi’s rol als grondlegger nieuw vakgebied

Bertozzi ontwikkelde meer technieken om eiwitten in de cel en op het celoppervlak te beïnvloeden, samengevoegd onder de naam ‘bio-orthogonale chemie’. Inmiddels is de bio-orthogonale chemie, waar Bertozzi grondlegger van is, uitgegroeid tot een immens vakgebied. Laboratoria over de hele wereld gebruiken deze technieken om de interacties tussen cellen te bestuderen en beïnvloeden. De jury, met als voorzitter Albert Heck, hoogleraar scheikunde en farmaceutische wetenschappen aan de Universiteit Utrecht, noemt dit concept: één van de weinige écht transformerende ontwikkelingen op het raakvlak van chemische- en biowetenschappen. Bertozzi slaat hiermee zowel de brug tussen chemie en biologie als tussen het laboratorium en de patiënt. Dit bewijst haar grote bijdrage in translationeel onderzoek, waar ze op baanbrekende wijze resultaten uit fundamenteel onderzoek naar de toepassing ervan in de praktijk weet te vertalen.

Rolmodel voor LGBTQ+ in wetenschap

Naast haar werk als briljant scheikundige, prijst de jury Bertozzi’s activiteiten op het gebied van voorlichting voor de wetenschap en samenleving. Ze noemt haar een inspirerende docent, succesvol ondernemer en een onvermoeibaar pleitbezorger van het belang van wetenschap in het dagelijks leven én van diversiteit in de wetenschap. In het bijzonder haar ondersteuning van vrouwen en LGBTQ+ wetenschappers. Bovendien weten haar onderzoeksresultaten hun weg te vinden naar medische toepassingen.

Over Carolyn Bertozzi

Carolyn Bertozzi (Boston, 1966) studeerde scheikunde aan de Harvard-universiteit in de Verenigde Staten. Ze promoveerde in 1993 aan Berkeley-universiteit in Californië, eveneens in de scheikunde. In 2002 werd ze hier benoemd tot hoogleraar scheikunde en moleculaire celbiologie. In 2015 verhuisde ze van de Berkeley-universiteit naar de Standford-universiteit en werd hier hoogleraar in de scheikunde en hoogleraar chemische systeembiologie. Haar wetenschappelijk werk vormt de basis van meer dan vijftig patenten en ze is medeoprichter van verschillende biotechbedrijven, waarin haar onderzoeksresultaten hun weg vinden naar medische toepassingen. Naast de Dr. H.P. Heinekenprijs voor Biochemie en Biofysisca ontving Bertozzi voor haar werk onder andere de Wolf Prize, de Nagoya Medal en de Solvay Prize.

Over zijn werk

Jungerman maakt sculpturen, schilderijen en installaties waarin hij elementen uit verschillende culturen combineert. Materialen, tradities en rituelen uit Afrika en Noord- en Zuid-Amerika vormen de basis van zijn werk en hij verwerkt deze op een modernistische manier. Specifiek laat hij zich veel inspireren door de Marrons uit Suriname, nazaten van ontsnapte ‘totslaafgemaakten’. Hij gebruikt textiel uit de wintireligie, die onder andere Marrons aanhangen, en kaolien, een porseleinklei, die in deze cultuur tijdens rituelen wordt gebruikt om lichamen en objecten te zuiveren. In zijn grote installaties gebruikt hij ook andere materialen uit rituelen. Hij wil met behulp van de esthetiek van deze materialen nieuwe verhalen vertellen. 

Jury roemt combinatie verschillende tradities 

De jury, met als voorzitter Patricia Pisters, hoogleraar filmwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam, is onder de indruk van het oeuvre dat Jungerman gestaag heeft opgebouwd. In zijn installaties, sculpturen, schilderijen en zeefdrukken lukt het hem telkens weer om beeldelementen uit verschillende tradities op oorspronkelijke wijze te combineren. Hoewel visueel abstract, noemt de jury zijn kunst tegelijkertijd fysiek en gegrond. Zo maakt hij in zijn werk Visiting Deities, een installatie rondom een lange tafel met kaolien bewerkte blauw-wit en zwart-wit geruit textiel, gebruik van Hollandse rivierklei en watermonsters uit de Amstel, De Hudson en de Cottica. Rivieren op drie continenten waartussen Jungerman zich beweegt. Die gelaagdheid zet volgens de jury de kijker aan het denken. Jungerman motiveert: “Ik vond het belangrijk om deze tafel op de Biënnale van Venetië neer te zetten. De Giardini, waar de Biënnale gehouden wordt, is altijd een verheerlijking geweest van het koloniale verleden. Alle rijke landen konden daar de rijkdom die ze daarmee vergaard hadden uit gratis arbeid, exposeren. Ik wilde, als iemand die uit voormalig koloniaal gebied komt, met die tafel de ruimte zuiveren, en hiermee ook het gesprek op gang brengen.” 

Vervolgonderzoek Gee’s Bend quilts 

Jungerman krijgt 100.000 euro gefinancierd uit een particulier fonds, de Dr. A.H. Heineken Stichting voor de Kunst, de helft is bestemd voor een publicatie en/of tentoonstelling. Met de prijs kan Jungerman zijn werkveld verbreden. Zo wil hij in de Verenigde Staten onderzoek doen naar de Gee’s Bend quilts, een soort dekens gemaakt door vrouwen uit de geïsoleerde Afro-Amerikaanse gemeenschap Gee’s Bend. Zij gebruiken overeenkomende geometrieën als bij de vroege Marron-schouderdoeken van de vorige eeuw. Jungerman wil ontdekken wat de overeenkomsten zijn en daarmee het grote verhaal vertellen van die reis van vergelijkbare patronen van het Afrikaanse continent naar Noord- en Zuid-Amerika.

Over Remy Jungerman

Remy Jungerman (1959, Moengo, Suriname) is beeldend kunstenaar. Hij studeerde aan de Academie voor Hoger Kunst- en Cultuuronderwijs in Paramaribo in Suriname en vervolgde zijn opleiding aan de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam. Hij was in 2013 artist-in-residence bij Art Omi in New York en in 2018 bij het International Studio & Curatorial Program, eveneens in New York. Jungerman vertegenwoordigde Nederland tijdens de Venetië Biënnale in 2019 met de tentoonstelling The Measurement of Presence, met kunstenaar Iris Kensmil. Jungerman heeft veelvuldig geëxposeerd in binnen- en buitenland: onder andere bij het Kunstmuseum Den Haag, Prospect 3, de New Orleans Contemporrary Art Triennial, de Musée Art contemporain in Lyon, Brooklyn Museum in New York, en de Havana Biënnale. Eind 2021 en begin 2022 verzorgde hij een grote solo-expositie in het Stedelijk Museum in Amsterdam, getiteld Behind the Forest.