Koert van Mensvoort reageert op troonrede 2022 met oproep om weer van de toekomst te leren houden

Klimaat, inflatie, energie, oorlog, migratie en een mogelijk nieuwe coronagolf aan de horizon. We leven in woelige tijden. Het lijkt alsof crisis zich op crisis stapelt en de wereld continu in paniek is. De uitdagingen zijn voelbaar, verknoopt, en ze versterken elkaar.

Mensen verdrinken vaak nadat ze in paniek raken. Je wordt meegetrokken in een stroming. Er spoelt een golf over je heen. Je hapt een slok water. Paniek. Nog een slok water. Geen adem meer. Nog meer paniek. Je verdrinkt.

Hetzelfde geldt voor ons kabinet. Onlangs waarschuwde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en tal van adviescolleges (zoals de Raad van State en de KNAW) in een gezamenlijk rapport dat de overheid dreigt ‘van crisis naar crisis te hollen’: ‘Het risico bestaat dan dat politiek en samenleving pas beginnen met de voorbereiding wanneer het opnieuw crisis is’. Wijze woorden.

Hoe houd je koers in woelig water? De theorie is eenvoudig: focus op een punt aan de horizon en beweeg richting dat punt. Makkelijk gezegd, moeilijk gedaan. Ik ben invoelend met onze medemensen die paniek ervaren en het even niet meer zien. Mensen die de stijgende energierekening niet meer kunnen betalen. Boeren die worden gevraagd te ‘stoppen’ met dat wat hun grootouders en ouders waren. Kinderen die denken dat klimaatverandering het einde van de planeet is. Kopje onder. Geen perspectief. Wie geen perspectief meer heeft, verliest aan menselijkheid. Wij mensen zijn namelijk een vooruitkijkende soort. We kunnen niet anders. Ons brein vormt continue beelden van wat mogelijk komen gaat. Dromen én nachtmerries. 

Het probleem van onze tijd en samenleving is dat we ons laten meevoeren in kortetermijn-nachtmerries. Crisisberichtgeving trekt niet alleen onze aandacht, ze vult onze aandacht volledig. Het gevolg is dat we geen langetermijndroom meer kunnen zien. Een vorm van bewustzijnsvernauwing. Goed dromen is hard werken. Een wereld waarin alles misgaat is gemakkelijk voor te stellen – de kranten en sociale media staan er vol mee. Het vergt meer verbeeldingskracht om een wereld voor te stellen die je een toekomstige generatie gunt. Waar je jezelf en je kinderen in wilt zien leven. Toch is dat juist wat nu nodig is.

Na regen komt zonneschijn. Het is een cliché, omdat het waar is. Zie de zonneschijn. Durf ruimte te nemen een langetermijnperspectief te vormen. Durf te dromen. Hoe ziet een wereld eruit waarin fossiele brandstof achterhaald en overbodig is? Waarin economie en ecologie verbonden zijn? Waarin boeren ons duurzaam en diervriendelijk voeden? Waarin migranten een samenleving verrijken? Waarin Rusland een trotse brug vormt tussen Europa en Azië?

Dit lijkt misschien naïef, maar dat is het niet. Ondanks alle crises kan ik geen moment in het verleden vinden waarin het leven er beter voorstond. De oertijd, Middeleeuwen, Renaissance of misschien de 20e eeuw? In al die tijden was er méér willekeur, ongelijkheid, onrechtvaardigheid, honger, vervuiling of geweld. Feit. Vroeger was het niet beter. Wel waren er ook toen al mensen die van een betere wereld droomden. Ze wilden langer leven, comfortabel wonen, meer kennis, vliegen als een vogel, nooit meer werken, een paradijs op Aarde. Onze voorouders lieten zich niet afleiden door een tweet, nieuwsbericht of appje. Ze dachten langetermijn en probeerde een gewenste toekomst naar zich toe te trekken. Wat kunnen wij leren van de toekomstdoeners uit het verleden? Niet alles is gelukt. Zeker niet. Belangrijke uitdagingen blijken tijdloos. Denk aan de wens naar gelijkheid, gezondheid, wonen, mobiliteit, gezonde voeding, verdeling van welvaart. Niet alleen de geschiedenis, maar ook de toekomst herhaalt zichzelf. 

Socrates wist het al: naarmate we meer weten, beseffen we hoe weinig we weten. De horizon verschuift zodra je er naartoe loopt. Er valt nog zoveel te doen. Uitdagingen te over. Toch eindig ik iedere dag met een glimlach, omdat er dingen beter zijn dan vroeger. Op een dag zullen ook wij voorouders zijn. Een volgende generatie zal op ons terugkijken en beoordelen op wat we bijgedragen hebben. Zullen wij worden gezien als de generatie die zich liet afleiden door smartphonenotificaties en kortetermijncrisisdenken? Ik hoop het niet. 

Het is onze plicht om optimistisch te zijn en onze gewenste toekomst te schetsen. Zo realistisch mogelijk, met passie, in alle kleuren. Een stip op de horizon. Zodra we haar zien kunnen we die toekomst naar ons toe trekken. Niet alleen onze kinderen, maar ook alle nog ongeboren mensen rekenen op ons.

Koert van Mensvoort is lid van de Akademie van Kunsten. Hij houdt zich als kunstenaar en wetenschapper bezig met nieuwe technologieën. 

De Akademie van Kunsten nodigt leden uit om te reflecteren op politieke ontwikkelingen, om zo de stem van de kunsten te laten horen richting publiek en politiek.